NOTGELD PARALAR

Notgeld (Almanca'da "acil para" veya "ihtiyaç parası" anlamına gelir), ekonomik veya politik kriz zamanlarında, genellikle merkezî hükümetin resmi onayı olmadan bir kurum tarafından çıkarılan paradır. Bu tür paralar, genellikle merkez bankasının yeterli miktarda devlet tarafından üretilen para sağlayamadığı durumlarda ortaya çıkar. Özellikle Almanya ve Avusturya'da I. Dünya Savaşı ve iki savaş arası dönemde yaygın olarak kullanılmıştır.

İki Dünya Savaşı arasındaki dönem, tarihin en karamsar dönemlerinden biridir. I. Dünya Savaşı'nın yıkımı ve Büyük Buhran, dünya genelinde milyonlarca insanı yoksullaştırdı, evsiz bıraktı ve hatta ölümüne neden oldu. Totalitarizm yükselişe geçmişti ve insanlar, yaşam birikimlerinin yok olmasıyla birlikte, sahip olduklarını her ne pahasına olursa olsun korumaya çalışıyordu.

Bu dönemde altın paralar ortadan kayboldu çünkü hükümetler ekonomik sorunlarına çözüm ararken sık sık daha fazla kâğıt para basmaya yönelmişti — ancak her yeni basımla birlikte bu paralar giderek daha değersiz hâle geliyordu. Madeni paralar, içerdikleri metalin değeri üzerlerinde yazan değerden fazla olduğu için tedavülden çekilmeye başlandı. Savaş tazminatlarının ağır yükü altında ezilen Almanya, bu durumdan özellikle kötü etkilendi. Kaliteli para birimi gittikçe azalırken ve devletin bastığı para neredeyse tamamen değersiz hâle gelirken (1923’te krizin zirvesinde bir yumurta 2 milyar mark veya daha fazlasına mal olabiliyordu), özel şirketler ve yerel yönetimler, yerel kullanım için daha istikrarlı bir para birimi oluşturmak adına "ikame para" basmaya başladılar. Bu paralara Notgeld (ihtiyaç parası) deniliyordu ve pek çok farklı biçimde karşımıza çıktı; bu durum, Almanya tarihindeki kasvetli bir dönemin ilginç bir yönünü oluşturur.

İlk büyük çaplı Notgeld basımı, I. Dünya Savaşı'nın başlamasıyla, halkın madeni paraları saklaması ve metallerin savaş sanayine yönlendirilmesiyle başladı. Bu banknotlar genellikle küçük değerlerdeydi. Resmî bir geçerliliği yoktu — ancak basıldıkları yerlerde gönüllü olarak kullanılıyor ve kabul ediliyordu. Notgeld basmanın avantajı, yerel yönetimi ve yerel piyasaları istikrara kavuşturmasıydı; insanlar ihtiyaçlarını alıp satabiliyor, devlet hizmetleri devam edebiliyor ve bu arada resmî para birimi de devletin elinde toplanarak daha geniş çaplı işlemlerde kullanılabiliyordu.

Notgeld üretiminde genel olarak kağıt kullanılmış olsa da kullanılan malzemeler metal, ipek, kumaş, porselen, folyo, selüloid hatta jelatine kadar uzanıyordu! Bu renkli “banknotlar” kısa sürede koleksiyoncuların ilgisini çekmeye başladı. İhraç eden kurumlar, koleksiyoncu talebine yanıt verebilmek için ihtiyaçtan fazlasını basmaya başladı. 1920 ve 1921 yıllarında “Serienscheine” olarak bilinen özel setler çıkarıldı.

1922 yılında enflasyon kontrolden çıktı ve hiperenflasyon dönemi başladı. Merkez bankası, artan enflasyona ayak uyduracak kadar hızlı banknot basamıyordu, bu yüzden binlerce, milyonlarca, hatta milyarlarca mark değerinde yeni Notgeld’ler çıkarıldı. O dönemde yaklaşık 4.000 farklı kurum Notgeld basmaktaydı ve banknotların değeri trilyonlarca Marka kadar yükseldi (özellikle Kasım 1923'e kadar). 1924'te Reichsbank, Rentenmark’ın değerini altına sabitleyerek Alman para birimini istikrara kavuşturdu ve böylece Notgeld’e duyulan ihtiyaç sona erdi.